19/07/23
Mae cerflun sy'n dathlu tri o 'Dorwyr Cod y Byd Rygbi' Caerdydd wedi cael ei ddadorchuddio ym Mae Caerdydd heddiw. Hwn yw'r cerflun cyntaf erioed yng Nghymru i gynnwys dynion du wedi'u henwi heb fod yn rhai ffuglen.
Wedi'i ddylunio gan y cerflunydd Steve Winterburn, sy'n enwog am waith realistig llawn cymeriad, mae'r cerflun yn y Sgwâr Tir a Môr yn anfarwoli tri o arwyr chwaraeon mwyaf Cymru, a ddewiswyd gan bleidlais gyhoeddus: Billy Boston, Clive Sullivan a Gus Risman.
Cafodd y prosiect ‘Un Tîm. Un Ddynoliaeth: Anrhydeddu Torwyr Cod Byd Rygbi Bae Caerdydd' y tu ôl i'r cerflun ei sefydlu yn 2020, wedi'i ysbrydoli gan alwadau gan gymunedau Butetown a Bae Caerdydd ehangach am deyrnged briodol i'r chwaraewyr a wnaeth gymaint i wella cysylltiadau hiliol ledled Prydain.
Dywedodd Cadeirydd y prosiect Un Tîm. Un Ddynoliaeth: Anrhydeddu Torwyr Cod Rygbi Bae Caerdydd, y dyn busnes a'r dyngarwr Syr Stanley Thomas OBE, a ddechreuodd y gwaith codi arian ar gyfer y cerflun gyda rhodd bersonol sylweddol: "Rwyf wrth fy modd, ar ôl dim ond dwy flynedd o ymgyrchu a chodi arian, ein bod ni fel pwyllgor wedi cyrraedd ein targed codi arian a'n bod ni i gyd yma heddiw gyda Billy, teuluoedd yr holl chwaraewyr, rhoddwyr a'r gymuned leol yn dadorchuddio'r darn godidog hwn o gelf gan Steve Winterburn sy'n cydnabod yr arwyr chwaraeon hyn yn eu dinas enedigol, Caerdydd.
"Hoffwn ddiolch yn bersonol i Lywodraeth Cymru, Cyngor Caerdydd, Y Gyfnewidfa Dreftadaeth a Diwylliannol, Teulu Peterson, Ymddiriedolaeth Cyfleusterau Rygbi'r Gynghrair, Coleg Caerdydd a'r Fro a'r Sefydliad Broceriaid Cychod am eu rhoddion caredig, ac i Capital Law, Verde Finance, Azets a Rio am eu sgiliau proffesiynol a'u hamser wrth gyflawni'r prosiect hwn."
Dywedodd Arweinydd Cyngor Caerdydd, y Cynghorydd Huw Thomas: "Bydd cael cerflun o'r chwaraewyr anhygoel hyn yng nghanol Bae Caerdydd, wrth ymyl y cymunedau amlddiwylliannol balch lle cawsant eu magu, yn ffynhonnell ysbrydoliaeth am genedlaethau i ddod. Mae eu cyflawniadau wedi cael eu hanwybyddu am rhy hir, ac rwyf wrth fy modd eu bod nhw heddiw, o'r diwedd, yn cael eu hanrhydeddu a'u dathlu yn y ddinas lle cawson nhw eu geni. Rwy'n ddiolchgar i bawb sydd wedi helpu i wneud hyn yn bosib."
Dywedodd Cadeirydd y Gyfnewidfa Treftadaeth a Diwylliannol, Gaynor Legall: "Cefais fy magu yn yr un gymuned â'r chwaraewyr hyn. Roedden nhw'n arwyr i ni bryd hynny oherwydd eu cyflawniadau ac maent yn dal i fod. Mae'n wych bod yma heddiw gydag aelodau o'r gymuned leol i weld y cerflun gwych hwn yn cael ei ddadorchuddio a'u gweithredoedd gwych yn cael eu cofnodi ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol, fel y gallant fod yn ffynhonnell gyson o anogaeth ac ysbrydoliaeth."
Billy Boston
Ganed ar 6 Awst, 1934 yn Angelina Street, aeth i Ysgol South Church Street a chwaraeodd dros Ysgolion Caerdydd, Undeb Rygbi Caerdydd a'r Ardal, Clybiau Bechgyn Cymru, Ieuenctid Cymru, y CIACS a Chastell-nedd yn rygbi'r undeb.
Arwyddodd i Wigan RL tra'n dal i fod yn ei arddegau am £3,000. Aeth ymlaen i sgorio 478 o geisiau mewn 487 o gemau ar eu cyfer, gan eu helpu i ennill chwe rownd derfynol y Gwpan Her a gyrhaeddon nhw yn ei 15 tymor yn y clwb.
Sgoriodd Billy ddwywaith hefyd yn eu buddugoliaeth derfynol ym Mhencampwriaeth 1960 i ennill teitl cyntaf Wigan mewn wyth mlynedd, a chafodd ddwy fedal enillydd Cynghrair Swydd Gaerhirfryn ac un gwpan Swydd Gaerhirfryn.
Yn rhyngwladol, enillodd Gwpan y Byd gyda Phrydain Fawr a chwaraeodd 31 o weithiau i'r Llewod, gan ddod yn ymwelydd du cyntaf ag Awstralia.
Mae Billy yn Neuadd Enwogion Rygbi'r Gynghrair a Wigan, ar 'Gofrestr Anrhydedd' Neuadd Enwogion Chwaraeon Cymru ac fe'i gwnaed yn MBE am ei wasanaethau i chwaraeon. Mae hefyd gerflun iddo yn Wigan ac mae wedi'i gynnwys ar gerflun Rygbi'r Gynghrair yn Stadiwm Wembley.
Clive Sullivan
Ganed Clive yn Sblot ar 9 Ebrill, 1943, a daeth yn gapten du cyntaf unrhyw dîm ym Mhrydain Fawr ac arweiniodd ei wlad at deitl Cwpan y Byd Rygbi'r Gynghrair ym 1972, gan sgorio cais ym mhob un o bedair gêm ei ochr yn y twrnament, gan gynnwys cais o un pen y cae i'r llall yn erbyn Awstralia a gyfrannodd at gêm gyfartal o 10-10 i gipio'r tlws.
Ymunodd â'r Fyddin o'r ysgol a chafodd brawf rygbi'r gynghrair yn ei arddegau hwyr.
Ymunodd â Hull yn y pen draw ac aeth ymlaen i chwarae 352 o gemau i'r clwb, gan sgorio 250 o geisiau. Yna newidiodd i Hull Kingston Rovers ac ychwanegodd 118 o geisiau mewn 213 o gemau. Enillodd y Gwpan Her â'r ddau glwb.
Gwnaeth ei ymddangosiad cyntaf llawn i Brydain Fawr ym 1966-67 drwy sgorio'r cais buddugol yn erbyn Ffrainc yn y funud olaf. Chwaraeodd hefyd yng nghyfres Cwpan y Byd 1968 yn Awstralia, gan gapteinio Cymru yng Nghwpan y Byd 1975.
Ym 1974, cafodd ei anrhydeddu gydag MBE ac mae ar ‘Gofrestr Anrhydedd' Neuadd Enwogion Chwaraeon Cymru. Enwyd y brif ffordd i mewn i Hull yn 'Clive Sullivan Way' er anrhydedd iddo.
Gus Risman
Yn fab i fewnfudwyr o Rwsia a ymgartrefodd yn Tiger Bay, ganed Gus ar 23 Mawrth, 1911, yn Sophia Street ac aeth i Ysgol South Church Street. Rhedodd ei rieni dŷ preswyl, cyn symud i'r Barri i redeg caffi pan oedd Gus yn 11 oed. Daeth yn un o'r chwaraewyr rygbi gorau erioed o Gymru, gan gapteinio'r tîm 15 bob ochr mewn gemau rhyngwladol yn ystod y Rhyfel, er iddo fod yn seren rygbi'r gynghrair.
Mae ystadegau ei yrfa rygbi'r gynghrair yn syfrdanol ac mae'n aelod o Neuaddau Enwogion Rygbi'r Gynghrair a Workington ac mae ar ‘Gofrestr Anrhydeddau' Neuadd Chwaraeon Cymru. Mae ganddo eisoes stryd sydd wedi'i henwi ar ei ôl yn Salford a Workington ac mae ar gerflun Rygbi'r Gynghrair yn Stadiwm Wembley.
Rhwng 1929 a 1954 sgoriodd 4,052 o bwyntiau mewn 873 o gemau dros Salford a Workington Town. Chwaraeodd hefyd mewn 36 o gemau prawf i Brydain Fawr, gan chwarae mewn pum cyfres fuddugol Cyfres y Lludw, ac enillodd 18 o gapiau dros Gymru.
Enillodd bedair Pencampwriaeth Rygbi'r Gynghrair, aeth i Wembley ar gyfer rownd derfynol y Gwpan Her dair gwaith, enillodd bum teitl Cynghrair Swydd Gaerhirfryn a thair medal enillydd Cwpan Swydd Gaerhirfryn. Roedd yn gapten tîm Workington Town a enillodd y Gwpan Her yn 41 oed.